چنگ

رمزآلودی صورت چنگ، همپای قدمت دیرینه این ساز کهن است. نغمه چنگ از ژرفای افسانه‌ها برمی‌خیزد. گویی موسیقی‌ای از بهشت به گوش می‌رسد.

زادگاه چنگ

درباره زادگاه اولیه ساز چنگ گرچه هنوز اختلاف نظرهایی وجود دارد ولی بیشتر پژوهشگران بر این باورند که چنگ از ایران به عنوان یک ساز و ابزار موسیقی به جهان معرفی شده است. قطعا میتوان گفت که این ساز از اولین ادوات موسیقی ساخته شده به دست انسان است که ایده ساخت آن از کمان‌های زه‌دار شکارچیان اقتباس شده است. طیبعتا اولین چنگ‌ها تعداد سیم‌های کمتری داشته‌اند و به مرور زمان به تعداد سیم‌ها افزوده شده است.

جنس زه‌های استفاده شده در چنگ‌های قدیمی با اقتباس از همان کمان‌های شکار از روده تابیده شده حیوانات بوده که امروزه با پیشرفت صنعت و تکنولوژی با انواع نایلون‌ها و سیم‌های فنری جایگزین شده است.

چنگ در ایران

در ادبیات و نقاشی‌های ایران حضور چنگ بسیار زیاد بوده و نمونه‌های فراوانی را می‌توان یافت که نقش این ساز را به نمایش گذاشته باشد و با تکیه بر همین امر می‌توان نتیجه گرفت که این ساز در بین مردم سابقه‌ای بسیار دیرینه داشته باشد.

یکی از قدیمی‌ترین اسنادی که می‌توان با استناد به آن به وجود ساز چنگ در ایران باستان پی برد، یک مُهر گِلی کشف شده در تپه‌های چغامیش خوزستان است که قدمت آن به هزاره چهرم قبل از میلاد مسیح یعنی دوران ایلامیان می‌رسد. نقش یک نوازنده با چنگ منحنی شش سیم در دست روی این مهر حک شده است. همچنین نقاشی دیواری زن چنگ‌نواز در دیواره غار بیشابور که قدمت آن هم به حدود چهار هزار سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد، یکی دیگر از اسنادی‌ست که به وجود ساز چنگ در ایران باستان اشاره می‌کند.

تصویر چنگ‌نواز با چنگ منحنی. مهر گلی چغامیش. هزاره چهارم پیش از میلاد

تصویر زن چنگ‌نواز. نقاشی دیواری غار بیشابور. هزاره چهارم پیش از میلاد

در زمان ساسانیان که موسیقی از اهمیت و احترام ویژه‌ای برخوردار بود یکی از سازهایی که زیاد در موسیقی ایرانیان استفاده می‌شد ساز چنگ بود. نکیسا و آزاد چنگی از چنگ‌نوازان و رامشگران مشهور آن زمان بوده‌اند.

گرچه امروزه چنگ‌های کوچک را بیشتر با عنوان سلتیک و منصوب به چنگ‌های ایرلندی و اسکاتلندی میشناسند ولی به طور قطع نمیتوان گفت که به جز این مناطق باقی چنگ‌نوازان دنیا از چنگ‌های بزرگ استفاده میکرده‌اند. البته در تفصیل این بحث تفاوت تعریف انواع چنگ و ساز لیرا را نباید نادیده گرفت.

انواع چنگ

شاید تصویر ذهنی شما از این ساز رویایی تصویر چنگ‌های پدالی بزرگی باشد که در ارکسترها استفاده میشوند و یا شاید آن ساز کوچکی که در دست فرشته روی شانه راست در روایات مسیحیان تصویر میشود.

چنگ‌ها انواع گوناگونی دارند. چنگ‌های پدالی ارکستری. چنگ‌های اهرمی که معمولا پدال ندارند و کمی وچکترند. چنگ‌های سیم‌فلزی کوچک که از دسته سازهای محلی و  فولکلوریک اروپایی هستند. چنگ‌های متقاطع، دوبل یا سه‌گانه که جنبه‌های هیجانی دارند و بیشتر برای خاص شدن ساز ساخته و نواخته می‌شوند. چنگ‌های آفریقایی هم‌خانواده کورا و چنگ‌های باستانی ایرانی که در برخی از آنها دو وجه عمود به هم چوبی و سیم‌هایی که از یک وجه به وجه دیگر می‌رسند و یک مثلث می‌سازند

چنگ منحنی ایرانی

چنگ منحنی آفریقایی

کورا. یک ساز آفریقا

چنگ پدالی

چنگ اهرمی بدون پدال

چنک سلتیک

چنگ متقاطع

  این تنوع بالا نشان‌دهنده قابلیت تطبیق‌پذیری این ساز است. قابلیتی که سبب شده ساز چنگ در موسیقی همه اقوام جای خود را باز کرده و در طول تاریخ به یک ساز جهانی تبدیل شود. همین قابلیت به نوازندگان و سازندگان ادوات موسیقی امکان داده بتوانند در ساخت و استفاده از  این ساز با بهره‌گیری از خلاقیت خود آن را مطابق نیازهای روز موسیقی طراحی و تولید کنند.

ساختمان چنگ

بخشهای اصلی ساختمان چنگ اینها هستند:

1. بدنه
2. گردن
3. ستون
4. پایه

• بدنه، همان بخش جعبه ارتعاشی ساز است که سیم‌ها از صفحه بالایی آن خارج شده و با انتقال ارتعاش سیم‌ها روی بدنه صدای ساز تولید میشود. جنس بدنه معمولا از چوب است و برای ساخت آن از چوب‌هایی همانند افرا، توسکا، ماهوگانی و گاهی چوب‌های سخت مانند گردو استفاده می‌شود. صفحه ساز روی بدنه نصب می‌شود و بهتر است از چوبی سبک و پرطنین برای ساختش استفاده شود. به همین دلیل معمولا صفحه چنگ بخش آسیب‌پذیر ساختمان ساز است و بعد از سیم‌ها بیشترین احتمال آسیب و گاهی نیاز به تعویض را دارد.
• گردن چنگ قسمت چوبی محکم و نسبتا ضخیمی است که بالای ساز قرار گرفته و از یک طرف به بدنه و از طرف دیگه روی ستون نصب شده است. گوشیهای کوک و میخهای هدایت کننده سیم‌ها و همچنین اهرمهای تغییردهنده گام در سازهای اهرمی، روی گردن چنگ نصب و کارگذاری میشوند.
• ستون در چنگ‌های پدالی، محل عبور میله پدال به سمت اهرم‌های بالایی است ولی نقش دیگر آن استوار نگه داشتن ساختمان ساز و ایجاد مقاومت بالاتر در فشار سیم‌های ساز است. همچنین به نوازنده کمک میکند در هنگام نواختن، ساز را بی‌حرکت نگه دارد.
• پایه‌ها زمانی که از چنگ استفاده نمی‌شود آن را ثابت نگه میدارند. در چنگ‌های پدالی پایه‌ها محل قرارگیری پدال‌ها و میله‌های انتقال نیروی پدال هستند. به همین دلیل در چنگ‌های پدالی شاهد پایه‌های بزرگتر و معمولا پر تزئین‌تر هستیم
  

چنگ رمیدو

چنگ رمیدو با الهام از چنگ‌های سلتیک در ابعادی قابل حمل طراحی شده و در دسته چنگ‌های کوچک دیاتونیک قرار میگیرد. چنگ رمیدو با داشتن 22 سیم میتواند 3 اکتاو کامل را پوشش دهد که برای نواختن تمام آهنگ‌ها در گام‌های مختلف کفایت میکند.